Ο ΗΧΟΣ ΩΣ ΟΠΛΟ

 

 

"Στην εποχή των "έξυπνων πόλεων" και της "επαυξημένης πραγματικότητας", η τάση που επισημαίνει ο σχεδιαστής ήχου Roland Cahen δεν φαίνεται να μειώνεται σύντομα: η τεχνολογία πασχίζει να ντύσει με γλώσσα, μουσική, συναγερμούς ή ακουστικά στολίδια ένα πλήθος υλικών που προηγουμένως ήταν βουβά ή απλώς θορυβώδη.

Η πόλη είναι ένα από αυτά τα υλικά. Διαμορφώνεται ακουστικά, χωρίς ιδιαίτερες συνεννοήσεις προς το παρόν, από ιδρύματα, βιομηχάνους, διαφημιστές, συλλόγους ή εργαστήρια. Μια ηχητική χαρτογραφία αναπτύσσεται σιγά-σιγά, εγκαθιστώντας νέες χρήσεις και αόρατα σύνορα στους δημόσιους χώρους. Άλλοτε για να προσελκύσει, άλλοτε για να απωθήσει· άλλοτε για να ενημερώσει, άλλοτε για να πουλήσει. Ιδιωτικές εταιρείες ή δημόσιες υπηρεσίες φροντίζουν να χαϊδεύουν τα αυτιά των πελατών και μερικές φορές να τριβελίζουν τα αυτιά των ανεπιθύμητων ή των χρηστών."

Juliette Volcler. Ο ήχος ως όπλο. Οι αστυνομικές και στρατιωτικές χρήσεις του ήχου.
 

Laure Célérier  
Lectures  - 11.01.2012

1.  Όταν ο Παναμέζος στρατηγός Μανουέλ Νοριέγκα, ο οποίος ανατράπηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες στο πλαίσιο της επιχείρησης Just Cause, κατέφυγε στην πρεσβεία του Βατικανού τον Δεκέμβριο του 1989, οι Αμερικανοί στρατιώτες βομβάρδισαν την πρεσβεία με hard rock και metal μουσική για να επιταχύνουν την πτώση του αντιπάλου τους, με αυξημένη κιόλας ένταση μόλις ο Νοριέγκα δήλωσε ότι δεν μπορούσε να αντέξει τη μουσική αυτή. Αυτή η επιθετική χρήση του ήχου συναντάται και σε πιο πρόσφατους πολέμους και απηχεί τόσο τους ηχητικούς βομβαρδισμούς του αμερικανικού στρατού στο Ιράκ όσο και τη μετάδοση heavy metal μουσικής από τον ίδιο στρατό στα στρατόπεδα του Γκουαντάναμο. Η χρήση του ήχου ως όπλο ξεκίνησε στις αρχές του εικοστού αιώνα. Οι εφαρμογές του πολλαπλασιάστηκαν στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα.

2.  Το βιβλίο της Juliette Volcler, με τίτλο Le son comme arme (Ο ήχος ως όπλο), το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις La Découverte το 2011, προτείνει μια σύνθεση και μια ανάλυση διαφόρων πηγών που σχετίζονται με τις στρατιωτικές και αστυνομικές χρήσεις του ήχου, ως φυσικού φαινομένου, με τη φιλοδοξία να "σκιαγραφήσει μια γενεαλογία της ακουστικής καταστολής" (σελ. 8). Το Le son comme arme προτείνει αρχικά μια ανάλυση των συνεπειών της χρήσης του ήχου στα σώματα και την ψυχή μας, στη συνέχεια παρουσιάζει τις διάφορες δυνατότητες και στρατιωτικές χρήσεις του ήχου και τέλος αναλύει, σε ένα θεωρητικό πλαίσιο εμπνευσμένο κυρίως από τον Μισέλ Φουκώ, την εμφάνιση των νέων ηχητικών όπλων.

3.  "Τα αυτιά δεν έχουν βλέφαρα", γράφει ο Pascal Quignard (αναφέρεται στη σελ. 13). Αυτό το προφανές γεγονός έχει τη σημασία του καθώς μας καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτους στον επιθετικό θόρυβο που μας περιβάλλει. Οι ηχητικές αυτές επιθέσεις μπορούν να έχουν τρομακτικά αποτελέσματα στον ψυχισμό μας: η ακουστική απομόνωση όπως και ο ηχητικός κορεσμός αποπροσανατολίζουν το άτομο και καταστρέφουν την υποκειμενικότητά του. Όμως ο ήχος έχει και φυσιολογικές επιπτώσεις, οι οποίες δεν ξεχωρίζουν πάντα καθαρά από τις ψυχολογικές επιπτώσεις: ένα υψηλό επίπεδο ντεσιμπέλ μπορεί να έχει μη αναστρέψιμες επιπτώσεις, λόγω των σχετικών δονήσεων: τα τύμπανα σκίζονται ήδη από τα 160 ντεσιμπέλ, οι πνεύμονες ραγίζουν από τα 200 ντεσιμπέλ, ενώ ένας ήχος πάνω από τα 210 ντεσιμπέλ μπορεί να προκαλέσει εσωτερική αιμορραγία, ενδεχομένως μοιραία. Ομοίως, η χρήση ήχων χαμηλής συχνότητας ή υποήχων μπορεί να οδηγήσει σε αναπνευστικές αρρυθμίες , συμπίεση των τυμπάνων ή οπτικές διαταραχές, κάποτε και με παραισθήσεις.

4.  Αντιδρούμε ασυνείδητα στον ήχο ως κίνδυνο, ως appel aux armes (κάλεσμα στα όπλα), που είναι η ετυμολογική σημασία της λέξης alarme (συναγερμός), εξηγεί ο Joachim Ernst-Berendt (αναφέρεται στη σελ. 26). Η χρήση του ήχου σε μεγάλη κλίμακα, σε ολόκληρους πληθυσμούς, αναπτύχθηκε παράλληλα με την εξατομικευμένη χρήση του, σε κρατούμενους ή μικρές ομάδες, κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα. Σήμερα, οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της στρατιωτικής-αστυνομικής χρήσης και έρευνας του ήχου. Οι ήχοι μπορούν καταρχάς να παραχθούν για να αποπροσανατολίσουν τον εχθρό και να κάμψουν την αντίστασή του. Στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα μεγάφωνα εμφανίστηκαν στο πεδίο της μάχης ως εργαλείο για την εξαπάτηση ή την παρενόχληση του εχθρού. Ο ηχητικός κορεσμός χρησιμοποιήθηκε επίσης τη δεκαετία του 1970 στην Ιρλανδία εναντίον μελών και συμπαθούντων του IRA που κρατούνταν από τον βρετανικό στρατό. Οι κρατούμενοι αυτοί είχαν εκτεθεί σε συνεχείς διαπεραστικούς και δυνατούς ήχους, μέρος μιας σειράς τεχνικών που σχεδιάστηκαν για να εκφοβίζουν και να λυγίζουν τους κρατούμενους, και οι οποίες αναγνωρίζονται ως βασανιστήρια από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο ήχος έγινε ένα ιδιαίτερα προσφιλές όπλο του στρατού σε ένοπλες συγκρούσεις, αλλά και στο πλαίσιο της ολοένα και πιο στρατιωτικοποιημένης διαχείρισης των δημόσιων χώρων. Τον Σεπτέμβριο του 2005, αεροσκάφη του ισραηλινού στρατού επιχειρούσαν συστηματικά να σπάνε το φράγμα του ήχου σε χαμηλό ύψος στον ουρανό της Γάζας. Είκοσι εννέα υπερηχητικοί κρότοι καταγράφηκαν σε τέσσερις ημέρες, κυρίως τη νύχτα. Χιλιάδες παράθυρα έσπασαν και τοίχοι ράγισαν. Τα θύματα αυτών των κρότων υποφέρουν, μεταξύ άλλων, από κρίσεις άγχους, μυϊκούς σπασμούς και αναπνευστικές δυσκολίες. Ο ηχητικός κορεσμός χρησιμοποιείται σε μεγάλη κλίμακα στη διάρκεια ένοπλων συγκρούσεων. "Lalafalloujah" έγινε έτσι το παρατσούκλι που έδωσαν οι Αμερικανοί GI's στην ιρακινή πόλη Fallujah, όταν βομβάρδιζαν αυτή την πόλη με συνοδεία hard rock. Από την άλλη μεριά, η ηχομόνωση είναι επίσης γνωστό ότι έχει τρομακτικές και αποσταθεροποιητικές επιπτώσεις στα άτομα. Προορίζεται κυρίως για τους πολιτικούς κρατούμενους. Τέλος, ο ήχος χρησιμοποιείται επίσης σε δημόσιους χώρους, για να διώχνει τους διαδηλωτές, τους "νέους" ή άλλα ανεπιθύμητα στοιχεία. Στη Γαλλία, χρησιμοποιούνται χειροβομβίδες κρότου λάμψης, χειροβομβίδες με πολλαπλά αισθητήρια και δυνατότητες αναισθητοποίησης, οι οποίες διαφημίζονται για τις μη θανατηφόρες επιπτώσεις τους. Στο ενεργητικό τους, έχουν αναφερθεί, μεταξύ άλλων, το σχισμένο μάγουλο ενός διαδηλωτή το 2006, η απώλεια ενός ματιού, της γεύσης και της όσφρησης σε μια άλλη διαδηλώτρια το 2007 και ο ακρωτηριασμός δύο δακτύλων ενός διαδηλωτή το 2009. [Καθώς το βιβλίο κυκλοφόρησε το 2011, δεν περιλαμβάνει τα θύματα από το κίνημα των Κίτρινων γιλέκων (2018-2019): 25.800 τραυματισμένοι διαδηλωτές και περαστικοί, 353 διαδηλωτές με τραύματα στο κεφάλι και 30 άλλοι που έχασαν το μάτι τους, σύμφωνα με τα στοιχεία του δημοσιογράφου David Dufresne - σ.σ.]

5.  Ο ήχος ως όπλο οφείλει μεγάλο μέρος της επιτυχίας του στην αυξανόμενη δημοτικότητα των λεγόμενων μη θανατηφόρων όπλων. Ανήκει στις μεθόδους των "λευκών βασανιστηρίων", γνωστά και ως "no touch torture". Εξαπλώνεται και διαδίδεται όσο περισσότερο επιβάλλεται η επιταγή της αόρατης βίας, που δεν αφήνει ίχνη. Ο ήχος καθιστά τα βασανιστήρια τηλεγενή, "νομικά και μιντιακά αποδεκτά" (σελ. 73), αν όχι αστεία και διασκεδαστικά. Πράγματι, οι δεσμοί μεταξύ της στρατιωτικής βιομηχανίας και της βιομηχανίας της ψυχαγωγίας είναι πραγματικοί και τα όρια μεταξύ των δύο είναι μερικές φορές θολά. Για τον Timothy Lenoir (που αναφέρεται στη σελ. 147), το στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα έχει δώσει τη θέση του στο στρατιωτικο-θεαματικό σύμπλεγμα. Αυτή η αμφισημία στη χρήση του ήχου και η ερμηνεία της χρήσης του ήχου ως όπλο "εκτονώνει την κριτική και θολώνει τη συζήτηση". Η αποτελεσματικότητα της χρήσης του ήχου ως όπλο μπορεί επίσης να γίνει κατανοητή υπό το πρίσμα των φουκωϊκών αναλύσεων της εξουσίας, τις οποίες υιοθετεί η Juliette Volcler. Κατ' αρχάς, ο ήχος ανήκει στα όπλα που εμπίπτουν στη συμπεριφοριστική αντίληψη της αστυνόμευσης: έχει το πλεονέκτημα να τροποποιεί τη συμπεριφορά χωρίς να σκοτώνει. Κάνει τους ανθρώπους πειθήνιους και κάμπτει την αντίσταση, επιτρέποντας την απόλυτη διακλάδωση της εξουσίας εντός του ατόμου, σαν ένα είδος τρομακτικής μετα-φουκωϊκής δυστοπίας. Το άτομο γίνεται υπάκουο χωρίς καν να το συνειδητοποιεί. Ο ήχος, επίσης, εξυγιαίνει και καθαρίζει. Καθαρίζει τις σπηλιές στις οποίες κρύβονται οι Ιρακινοί εχθροί, ώστε να μπορούν να σκοτωθούν καλύτερα από τα αμερικανικά αεροπλάνα. Απαλλάσσει τον δημόσιο χώρο από τα ανεπιθύμητα στοιχεία και εξυγιαίνει, για παράδειγμα, τις αποβάθρες των σιδηροδρομικών σταθμών, που είναι συχνά βουτηγμένες μέσα σε μία ανούσια μουσική, η οποία, εφόσον θα είναι μάλλον πολύ δυσάρεστη στους "νέους", θα τους αποτρέπει να επιχειρούν οποιαδήποτε κατάληψη. Με την προσθήκη του ροζ φωτός, το οποίο αναδεικνύει τη νεανική ακμή, αυτή η μουσική είναι πολύ αποτελεσματική στο να διώχνει τους εφήβους. Ας σημειώσουμε ότι όταν μεταδίδεται σε εμπορικά κέντρα, η μουσική αυτή μπορεί να διώξει ορισμένους ανθρώπους που θεωρούνται ανεπιθύμητοι, ενώ κάνει άλλους από άλλες κοινωνικές ομάδες πιο πειθήνιους- και ικανούς να καταναλώσουν.

6.  Το βιβλίο της Juliette Volcler αποτελεί μια ουσιαστική και διεξοδική σύνθεση διαφόρων προϋπαρχουσών εργασιών σχετικά με τη χρήση του ήχου ως όπλο. Η συγγραφέας καλύπτει ένα σημαντικό κενό, καθώς δεν υπάρχει παρόμοια γαλλόφωνη έρευνα για το θέμα, το οποίο δεν φαίνεται να θεωρείται ακόμη άξιο προσοχής από την επιστημονική κοινότητα. Το βιβλίο ακολουθεί μια παιδαγωγική διαδικασία: παρουσιάζονται τα διάφορα συστατικά του ήχου, με ένα λεξικό που σχετίζεται με τον ήχο να αποτελεί μάλιστα το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου. Το βιβλίο είναι γεμάτο παραδείγματα και ιστορικές αναφορές, που το καθιστούν εύκολο και ενδιαφέρον στην ανάγνωση. Τα διάφορα παραδείγματα εξετάζονται από ιστορική άποψη μέσω μιας ανάλυσης της εξουσίας και του στρατιωτικού συμπλέγματος, η οποία φαίνεται εντελώς ενδεδειγμένη. Η Juliette Volcler δεν απαρνείται τον στρατευμένο χαρακτήρα του έργου της: κατακτώντας, σύμφωνα με την ίδια, τις πιθανές χρήσεις του ήχου ως όπλο, καθίσταται δυνατή η οικειοποίησή τους, προκειμένου να ενισχυθούν μορφές αντίστασης. Παρ' όλα αυτά, το βιβλίο προσφέρει λίγους πιθανούς τρόπους επανοικειοποίησης. Πρόκειται για μια πρόκληση για την έρευνα σχετικά με τις χρήσεις του ήχου ως όπλο, την κρίσιμη και συναρπαστική φύση του οποίου μας απέδειξε η Juliette Volcler, ώστε να κωφεύουμε λιγότερο σε αυτό το θέμα.